Մեծ Հայքի Գուգարք նահանգի Ջավախք գաւառի մասին պատմագրութեանը յայտնի հնագոյն յիշատակութիւնը մ.թ.ա. VIII դարից է, Արգիշտի Ա-ի (786-764) Խորխորեան տարեգրութեան մէջ՝ որպէս երկրանուն Զաբախա անւանաձևով:

 

         Վ. Սարգսյեանն իր ուսումնասիրութիւններից մէկում փորձ է արել Ջաւախք տեղանւան ծագումը ստուգաբանել «Ճապաղ-Ջաւախք» անցման տեսանկիւնից՝ հիմք ընդունելով երկրամասի աշխարհագրական միջավայրի առանձնայատկութիւնը, մասնաւորապէս ընդարձակ ու ջրառատ հարթավայրերը:

 

         Ջաւախքի առաջին յիշատակութեանը սույն անւանաձևով հանդիպում ենք V դարի պատմիչ Մովսես Խորենացու «Հայոց պատմութեան» մէջ, որն առնչւում է Մեծ Հայքի Վաղարշակ արքայի ծաւալած վարչաքաղաքական համակարգի բարենորոգումներին.

Մ.թ.ա. IV դարում Ջաւախքը վրաց Փառնաւազ թագաւորի ամառանոցն էր. «Զաշունն եւ զգարունն առնէր ի Մցխեթաս քաղաք, եւ զամառն ի Ջաւախէթ եւ զձմեռն ի Գանչէնսն...»:

         Արևելեան Հռոմեական կայսրութեան և Սասանեան Պարսկաստանի միջև Մեծ Հայքի առաջին բաժանման ժամանակ (387թ.) Ջաւախքը Գուգարաց բդեշխութեան գաւառների մեծ մասի հետ կցւեց Վիրքին:

 

         IX դարում Ջաւախքի հարաւային մասը՝ Գոգշենը, միացւում է Հայաստանի Բագրատունեաց թագաւորութեանը, բայց գաւառի կենտրոն Ախալքալաքը շարունակում է մնալ Վրաստանի կազմում: 1065-ին երկրամասը նւաճում և աւերում են թուրք-սելջուկները։

         1236-ին Ջաւախքը գրաւում են մոնղոլները: 1266-ին վերջիններիս աջակցութեամբ ծագումով հունադաւան հայ Սարգիս Ջաղեցին Ջաւախքի և հարևան Ախալցխայի տարածքներում, հիմք է դնում Սամցխե-Սաաթաբագո անւամբ յայտնի դարձած իր իշխանութեանը։

         Պետական այս միաւորը գոյատևում է մինչև 1637թ.՝ թուրքերի կողմից տարածքի վերջնական նւաճումը:

 

 

         XVII- XIX դարի սկզբները Ջաւախքը գտնւել է  թրքական բռնակալութեան ներքոյ և վարչականորեն ենթարկւում Ախալցխայում նստող փաշաներին: 1828թ., երբ ռուս-թուրքական հերթական պատերազմի աւարտից յետոյ տարածքը վերջնականապես միացւում է Ռուսաստանին, երկրամասի միայն հազւագիւտ գիւղերում էին մնացել քրիստոնեա բնակիչներ:

Ախալցխայի անկումից յետոյ տեղի է ունենում Օսմանեան կայսրութեան և Ռուսաստանին անցած տարածքներից բնակչութեան փոխադարձ գաղթ:

         1905թ.` հայ-թուրքական ընդհարումների ժամանակ, հակառակ Ջաեախքում թուրք տարրի սակաւաթւութեան հանգամանքին, վերջիններիս աւազակային հարձակումները երկրամասի մի շարք գիւղերին պատճառեցին տնտեսական որոշ վնասներ:

         1918թ. ռուս-թուրքական ռազմաճակատի կազմալուծումից յետոյ` թուրքական բանակի ներխուժման ժամանակ, ազգային ղեկաւար ուժերը, հակառակ առկա ներուժին, ի զորու չգտնւեցին կազմակերպել Ջաւախքի ինքնապաշտպանութիւնը, ուստի և անտերունչ բնակչութիւնը մատնւեց աղետաբեր խուճապի:

         Ռուսական կայսրութեան փլուզումից յետոյ Ջաւախքը յայտնւում է նորաստեղծ Վրաստանի Հանրապետութեան տարածքային հավակնութիւնների ոլորտում:

 

 

 

 

         1921թ. նոյեմբերի 6-ին Թիֆլիսում կնքել հայ-վրացական պայմանագիր, որով ի հեճուկս բնակչութեան միահամուռ կամքի Ջաւախքը մնաց Վրաստանի խորհրդային սոցիալիստական հանրապետութեան (ՎԽՍՀ) կազմում:

         1929թ. ՀԽՍՀ-ն եւ ՎԽՍՀ-ն ընդունեցին իրենց առաջին Սահմանադրութիւնները, որոնցով վերոնշեալ տարածքներն ամրագրւեցին որպես ՎԽՍՀ տարածքներ: Ախալքալաքի եւ Բորչալուի գաւառի որոշ հատւածներ Հայաստանին միաւորելու հարցը կրկին բարձրացւեց 1936թ. ԽՍՀՄ երկրորդ Սահմանադրութեան ընդունման ժամանակ, սակայն այս անգամ եւս այն, մասնաւորապես (ազգութեամբ վրացի) Բերիայի ջանքերով, անարդիւնք մնաց:

         1924-1953թթ. ստալինեան բռնապետութեան պայմաններում վերոգրեալ տարածքների խնդիրը, որպես Հայկական Հարցի բաղկացուցիչ մաս, բացարձակապես լռութեան մատնւեց: Խորհրդային ամբողջ ժամանակաշրջանում Ախալքալաքի եւ Բորչալուի գավառները Հայաստանին վերադարձնելը, զանգւածային ահաբեկումների եւ բռնաճնշումների պայմաններում բացարձակ լռութեան մատնւեց` քաղաքական հարցից հետզհետե վերածւելով սոցիալ-տնտեսական գործոնի:

 

 

 

 

 

         Այս միտումը որոշակիորեն սկսւեց փոխւել եւ ազգային-քաղաքական դրսեւորում ստանալ ԽՍՀՄ փլուզումից, Վրաստանի անկախացումից եւ այդ երկրում Գամսախուրդիայի իշխանութեան գալուց յետոյ: Ախալքալաքում եւ միւս հայաշատ քաղաքներում ու շրջաններում հայերին ազգային միատարրութիւնից զրկելու, ինչպես նաեւ ժողովրդագրական պատկերն արհեստականորեն ի վնաս հայերի փոխելու, ինչպես նաև Ախալքալաքի ու Բոգդանովկայի շրջանները վարչական ինքնուրունութիւնից զրկելու համար վրացական իշխանութիւնները Ախալքալաքի, Ախալցխայի, Բոգդանովկայի, Ասպինձայի եւ Ադիգենեյի շրջանները միաւորեցին իբրեւ մեկ վարչական նահանգ` Ախալցխա կենտրոնով: Դրա շնորհիւ, մասամբ նաեւ վարչական մարմինների՝ Ախալքալաքից աւելի քիչ հայերով բնակեցւած Ախալցխա տեղափոխմամբ, վարչական մարմիններում հայերի կշիռը սկսեց նւազել:

 

         Ջավախքն այսօր կանգնած է տնտեսական, քաղաքական ու հասարակական մարտահրավերների առջև: Հայերի արտագաղթի համար առկա են նպաստաւոր պայմաններ՝ սոցիալ-տնտեսական անմխիթար իրավիճակ, խտրական վերաբերմունք հայ բնակչութեան նկատմամբ, հայկական կրթական հաստատութիւնների ծանր վիճակ, վրաց լեզւին չտիրապետել և այլն: Վրացական իշխանութիւնների կողմից Ջաւախքի հայաբնակ տարածքները վրացիներով բնակեցնելու քաղքականութիւնը լրջագոյն սպառնալիք է տարածքի ժողովրդագրական պատկերի համար, որտեղ մինչ այժմ գերակշռում են հայերը: Միևնոյն ժամանակ, թուրք-մեսխեթցիներին Ջաւախքում բնակեցնելով, Ջաւախքի վերաբնակեցման կամ էթնիկ կազմի փոփոխութեան գործին մասնակից է նաև թրքական գործոնը:

 

         Վրացական լրատւամիջոցների հակահայկական բովանդակութեամբ հրապարակումներում Ջաւախքը ներկայացւում է որպես հայ էթնիկ ազգայնական անջատողականութեան օջախ: Մասնաւորապես ընդդիմադիր լրատւամիջոցների կողմից Ջաւախքի հարցը նաև շահարկում է գործող իշխանութեան դէմ պայքարում: